Alles wordt schaarser en duurder: staat het recht op drinkwater onder druk?

Mag je huishoudens – vrouwen, mannen, kinderen – afsluiten van een basisvoorziening als drinkwater? Of – super actueel in Nederland op dit moment – van gas? In de aanloop naar Prinsjesdag was dit laatste het onderwerp van verhit politiek debat. Energieminister Rob Jetten voelde zich begin september al genoodzaakt te verklaren dat niemand deze winter afgesloten mag worden van gas. Wat natuurlijk alles te maken heeft met het feit dat de energiekosten zo torenhoog zijn dat niet alleen de meest kwetsbare huishoudens maar ook miljoenen middeninkomensgezinnen in de problemen dreigen te komen deze winter.

De juridische strijd om water

Het is een opvallende ontwikkeling in een al jarenlange – vooral juridische – strijd die niet gaat over energie maar over het recht op drinkwater. Zou het verboden moeten zijn voor waterbedrijven om huishoudens, en dan vooral huishoudens met kinderen, af te sluiten bij betalingsproblemen? Is er, in andere woorden, een absoluut recht op drinkwater of zou dat er moeten komen?

De rechtszaken die hier de laatste jaren over gevoerd zijn -in Nederland en in het buitenland- worden nauw gevolgd door universitair hoofddocent aan de Universiteit van Amsterdam, Catherine Brölmann. De steeds erger wordende klimaatcrisis heeft namelijk grote impact op de beschikbaarheid van en toegang tot schoon drinkwater.

Zorgen dat drinkwater niet de volgende crisis wordt

Zo ook in Nederland, lazen we deze week in de krant. Drinkwaterbedrijven luidden de noodklok, zonder maatregelen zullen er binnen een paar jaar ernstige drinkwater tekorten zijn in ons land. “Laat drinkwater niet de volgende crisis worden,” pleitten de drinkwaterbedrijven. Nederland zal zich dus, net als tal van staten in Afrika en Azië, moeten buigen over de vraag wat dit betekent voor zijn burgers.

Het mensenrecht op water. Hoe werkt dat juridisch en praktisch?

Het is goed om te beseffen dat het mensenrecht op water, zoals dat in 2002 werd afgeleid door het Comité voor Economische, Sociale en Culturele Rechten uit het gelijknamige verdrag van 1966, niet vanzelf bindend is voor staten, benadrukt Brölmann. Het duurde in Nederland zelfs tot 2007 tot de overheid dit recht erkende. Het is bovendien geen civiel of politiek recht, maar onderdeel van de sociaal-economische rechten. Dit zijn positieve mensenrechten, wat wil zeggen dat de overheid vooral gebonden is om zich ergens voor in te zetten.

Wat dat in de praktijk betekent, volgt uit de uitkomsten van rechtszaken die hierover gevoerd worden, de zogenoemde jurisprudentie. Al in 2008 werd in Nederland een rechtszaak aangespannen in Heerlen over een gezin dat afgesloten dreigde te worden. De kantonrechter oordeelde dat dit onwettig was met oog op het recht op water. In 2010 werd door een hogere rechter in Den Bosch geoordeeld dat het recht op water niet het recht op gratis water betekent. Geen absoluut recht op water dus, maar wel een recht op betaalbaar water.

Onder het motto ‘Ieder kind heeft recht op water’ werd een nieuwe zaak aangespannen door Defence for Children en het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten tegen twee waterbedrijven en de Nederlandse Staat. In april 2022 oordeelde de rechtbank van Den Haag dat het niet per definitie onrechtmatig is als gezinnen met kinderen van drinkwater worden afgesloten bij betaalproblemen. Een teleurstelling voor de aanklagers en voor het recht van iedereen op in ieder geval een basishoeveelheid drinkwater.

Klimaatverandering en de betaalbaarheid van water

Ondertussen heeft de Nederlandse overheid in 2018 wel de regelgeving zodanig aangepast dat waterbedrijven huishoudens niet zomaar mogen afsluiten. Bedrijven moeten eerst een herinnering sturen en contact opnemen. En afsluiten mag sowieso niet bij ernstige gezondheidsrisico’s en bij schuldhulpverlening. Na afsluiting moet het drinkwaterbedrijf voor de eerste vier dagen containers met een basishoeveelheid water leveren.

In Nederland, waar 1.000 liter drinkwater op dit moment nog geen euro kost en een gemiddeld huishouden per jaar ongeveer 200 euro kwijt is, blijft drinkwater – in tegenstelling tot gas – voor het overgrote deel van de bevolking nog betaalbaar. Maar we moeten niet vergeten dat in veel lage-inkomenslanden juist de meest kwetsbare huishoudens vaak tientallen procenten van hun inkomen kwijt zijn aan water. We kunnen nu al voorspellen dat als gevolg van klimaatverandering de betaalbaarheid van drinkwater nóg verder onder druk komt te staan. Een stevige juridische basis voor een eerlijke verdeling van deze onmisbare levensbron is dus belangrijker dan ooit.

Brechje Oonk, lobby & advocacy officer bij Simavi.